ШҮЛЭГ

Түүний оргилон байсан хөөрөл хоромхон зуур хийсэн одов. Уг нь маш их догдлон байж бичсэн шүлэг нь унших бүрт өөрт нь улам таалагдаад байсан сан. Гэтэл нэг найз нь тэр шүлгийг нь үзсэний дараа утсаар ярихдаа таныг чинь өнгөрсөн зуунд амьдарч байсан алдартай яруу найрагч гэж мэдээгүй юм байна гэж шоглонгуй хэлэхэд түүний дотор бялхан байсан баяр хөөр үгүй болж, газар дор орчихмоор ичиж билээ. Хэрвээ яруу найргийн гүн мэдлэгтэй найз минь хажууд байгаагүй бол хүмүүст уншиж, шог ярианд орох байсан нь гарцаагүй. Би хүний шүлгийг хулгайлсан гэж үү? Яагаад ийм болов оо? Энэ хэний шүлэг вэ?

Бушуухан компьютераа асаан, тэр хүний тухай мэдээлэл интэрнэтээс хайлаа. Маш их мэдээлэл байдаг юм байна. Их л алдартай хүн байж дээ. Харамсалтай нь хүмүүс түүний бүтээлүүдийг их бага мэддэг байна. За, төрсөн он, сар, өдөр. . . төрсөн газар, эцэг, эх. . . хүүхэд нас . . . Сайхан гэр бүлд төржээ. Аав, ээж нь тухайн цаг үеийн өндөр боловсролтой сэхээтэн хүмүүс байж. Тийм ч учраас хүүхдээ багаас нь олон талын мэдлэгтэй болгосон нь гарцаагүй. Анхны шүлгүүд . . . Авъяатай л хүн байж дээ, хар багаасаа шүлэг бичээд. . .

Дараа нь адилхан болсон гэх шүлгийг нь хайлаа. Үнэхээр байж байна. Хэдийгээр маш олон жилийн өмнө харь хэлээр бичигдсэн ч гэлээ хэний шүлэг вэ гэхэд маргалдах хүн гарахгүй нь тодорхой. Бодоод олсонгүй. Яагаад яг адилхан бичигддэг байна аа. Зүйрлэл, хэмнэл нь хүртэл. Зүгээр л орчуулаад тавьчихсан юм шиг.

Цааш нь уншлаа. Тэр хэцүү үед амьдарч байжээ. Хэзээ хүрэх нь тодорхойгүй аз жаргалант нийгмийн төлөө хувь хүний үзэл бодлыг уландаа гишгэн албаддаг цаг үе. Гэлээ ч гэсэн өөрийн итгэл үнэмшлээ хүндэтгэн, нийгмийн бурангуйг эсэргүүцэн тэмцэгч хүн байж.

. . . Харанхуй өдөр, сааралтах наран дор хоосон хүмүүст
Хичнээн сайхан уянга сонсговч хариу цуурайгүй . . .

Энэ мөрүүд түүнд тун танил. Хэзээ ч билээ би өөрөө хэлж байсан юм шиг. Тэр тухайн нийгмийг хүмүүст ойлгуулахыг хүсэж. Наанаа ариун нандин үг хэлдэг ч, цаанаа ард түмнийг басамжилдаг удирдагчид. Түүнийг ойлгодоггүй түмэн. Ойлгосон ч айдаг хүмүүс. Хэдийгээр цаг үе өөрчлөгдсөн ч хүмүүс өөрчлөгдөөгүй юм шиг.

Хүнд хүчир амьдарлынх нь сүүлийн өдрүүд. Гайгүй урт насалж. Энэ их эрээн бараантай амьдралд их л зүтгэсэн байж таарна. Түүний сүүлийн шүлэг, сүүлийн өдөр. Итгэмээргүй юм. Танил он, танил сар, танил өдөр! Түүний нас барсан өдөр би төрсөн байлаа!

Сүүлийн оролдлогууд

Энэ бол миний сүүлийн оролдлогууд. Үүнээс хойш шүлэг бичих гэж оролдоогүй юм байна. Шүлэг бичдэг хүмүүс авъяастай байхаас гадна сэтгэлийн их хөдөлгөөнтэй байх хэрэгтэй юм шиг санагдсан.


* * *
Дэлгэх цаас ...
Атгах үзэг...
Зангирах хөмсөг...
Дээр нь татласан
Хэдхэн үг...
Ганцхан утга...
Найдан суух
Миний итгэл
Зүрхний минь гэгээ
Найргаар наадах
Хэдхэн мөч
Сэтгэлийн минь зугаа

1992-2


* * *
Дахин учирлаа, анд минь, чи бид хоёр
Даанч их удаж дээ, уулзсанаас хойш, их удаж
Дэлгэж, сөхөлгүй хугацаа баран элээж явсаар
Дэвтэр, үзгээ сая л саналаа, барилаа, найз минь

Санасан санаа нь минийх мөн ч, биш юм шиг
Сараачсан үгс нь таньдаг ч юм шиг, үгүй билүү, нэг л хачин
Төсөөрч орхиж дээ, чамтай байх хэцүү болж, тийм байлуу
Тэгээд ч бид дотно биш дээ, уучлаарай, найз аа

1993-2


* * *
Арван жилийн өмнөх шигээ дурлах сан
Ахиад л уянгын үгсийг хэмнэл тоолон хэлхэх сэн
Алагхан хоёр нүдний гүн үү ширтэх сэн
Анхны хайрын дуу зохион дуулах сан

Хос хунгаар биесээ төлөөлөн зурах сан
Холын Ангараг амьдралтай гэвэл зөвших сөн
Хүний сайн нь олон гэвэл итгэх сэн
Хүсэл бүр биелнэ гэдэгт найдах сан

Арван жилийн өмнөх шигээ дурлах сан
Ахиад л уянгын үгсийг хэмнэл тоолон хэлхэх сэн
Амьдрал хайраар дүүрэн гэдэгт итгэх сэн
Аливааг бодолгүй зөвхөн чамд л найдах сан

1994-12-30

Үгс

Үгийн зөөлөн ч аюултай нь бий,
Анхаарч яв
Үнэн дулаан, ээлтэй нь бий,
Итгэж яв
Хуурын эгшиг шиг
Аялгуу хосгүй үгсээс
Хоёрын эвийг эвдэх
Яс олдох нь буй

Чихэр амттай ч хуудуутай нь бий
Анхаарч яв
Чихэнд аягүй ч тустай нь бий
Итгэж яв
Үнэн сэтгэл дуудах
Ялдам мишээл дундаас
Үхээрийн чөтгөр инээх
Тохиол олдох нь буй

1987-3

Уулын гол

Уулын гол
Өндрөөс эхтэй мөсний ус
Хүчит араатны
Хүрхрэх дуутай
Хүрэнтэн шуугих
Уулын ус
Арван зүгтээ
Уудам цацалтай
Аагилан бадрах
Алсын ус

Уулын гол
Өндрөөс эхтэй мөсний ус
Орсон буурны
цахрах хөөстэй
Оргилд эхтэй
цасны ус

Ургаа хадад
үгүй бол
Урсгаж, бүгдийг
хамах аятай
Усан тунгалаг
Биегүй бол
Уул нурууд
Шилгээв гэлтэй

Уулын гол
Өндрөөс эхтэй мөсний ус
Оргилд мацах
Үүлсийн хөлс
Ойчин унах
Уулсын нулимс

1988-7-8

Оюутан үеийн дурсамж №3

Ташкентад очоод их л халууцсан юм шиг байгаа юм. Ямар сайндаа ийм юм бичиж байхав дээ.

* * *
Холын зайгаа умартав уу гэлтэй
Халуун наран төөнөж
Хотын тоостой холилдов уу гэлтэй
Хүнд агаар дарж
Дардан замын толин гадарга
Тулга шиг улайж
Дан цамц ч наранд хайлан
Биенд наалдана

Хорин жингийн туухай
Хөлд минь зүүв үү гэлтэй
Холхих зам хүзүү сунган
Алсад зурайна
Хоёр нүдний хараа
Улам ч муудав уу гэлтэй
Хотын эрээн гудамж
Харцанд тогтохгүй мяралзана

Тэнгэрийн наран хурц илчээрээ
Шорлог шиг шарна
Тэлэх цээжнээс халуун агаар
Талх шиг жигнэнэ
Хөлрөх бие хурам тутамд
Хөнгөрөн хатавч
Хүсэл, хайр минь
Тунгалаг ус мэт ууршихгүй

1988-6-17

Оюутан үеийн дурсамж №2

Социализмийн үед социалист орнуудыг, тухайлбал, Орсуудыг шүүмжилж болдоггүй байсныг одоогийн 40-өөс дээш насныхан сайн мэдэж байгаа байх. Мөн үндэсний үзэл гаргавал буруутдаг байсан. Энэ байдал Оросын "Перестройка" хүртэл үргэлжилсэн. Үүний дараа л Монголд хүн өөрийнхөөрөө бодох, сэтгэх эрхтэй болсон билээ. Миний хуучин нийгмийн үед 'улс төржиж' байсан мөрүүдийг толилуулъя.

* * *

Үгүй мөн, хачин аа,
Ард түмэн алдаад
Үдийн наранд цохиулсан
Нялх унага шиг унтаад
Төрийн төмөр багана
Ганцын эрхээр гулзайгаад
Түшин засахын оронд
Түмэн хүнийг дараад

Үгүй мөн, хачин аа,
Гол улаанаар эргэлдээд
Үерийн усны биш
Цусны өнгөөр гэрэлтээд
Ном, судрын хуудас
Ногоон талаар хийсээд
Хайр, хуримын ёс
Архинд цохиулан сүйрээд

Үгүй мөн, хачин аа,
Эх хэлээ мартаад
Үйл даган тоолсон
Есөн удмаа мартаад
Өөрийн гэснээ санавал
Өстөн дайсан болоод
Өрөөлийг магтан дуулбал
Өөгүй эвтэн болоод

Үгүй мөн, хачин аа!

1988-9-27

Оюутан үеийн дурсамж №1

Өчигдөр хуучин, ном дэвтрээ ухаж байгаад оюутан байхдаа бичиж байсан зүйлсээ оллоо. Хамгийн сонирхолтой нь, эдгээр нь Монгол улс социализм байгуулж байх үеийн дэвтрүүд байх юм. Тэдгээр дэвтрүүдэд миний “галзуу барын аманд гараа хийхээс буцахгүй” байх үеийн (Хайдав гуайг дуурайгаад хаясан) шүлэг гэж хэлэхэд томдох, сэтгэгдэл гэж хэлэхэд бас толгой холбочихсон бичвэрүүд байна. Мэдээж, тэр үеийн болохоор нилээд нь навч, цэцэг, хайр дурлал мурлалхан бичсэн байсан боловч, зарим нэгийг нь блогдоо тавихаар шийдлээ. Энэ бол хуучнаа дурссан сэтгэлээс оруулсан зүйлүүд шүү.

* * *

Санаа алдаад, чи нэг л тавгүй
Өрөөн дотроо холхино
Сэтгэл үймрээд, чи нэг л эвгүй
Толь руу ширтэн сууна
Толин тусгалын нүдэнд
Очис гэрэлтэн цийлэгнээд
Тунгалаг зам гарган
Гэгээ татуулан уналаа

Цаг цагаараа байдаггүй,
Чиний ээлж иржээ
Цахилдага хөхөөрөө байдаггүй
Нулимс чамд хэлжээ
Хүний нулимс үнэгүй
Чи түүнийг хэрэгсээгүй
Өөрийн чинь ч үнэгүй
Хэрэв тусгал чинийх бол


1988-2-7


* * *
Цэнгэг агаар цээж дүүргэхгүй
давчдаад ч байх шиг
Цэнгэг агаар цээжинд уусахгүй
бөглөрөөд ч байх шиг
Хэцүү хүндээр санаа алдан
гаргамаар ч юм шиг
Хахир чангаар, хоолой мэдэн
хашгирмаар ч юм шиг

Зүрхний цохилт зуун бээрт
сонсогдоод ч байх шиг
Зүгээр суулгүй, үсэрч цовхчин
гүймээр ч юм шиг
Энэ дэлхий нүдний өмнө
хөвөөд ч байх шиг
Эсвэл дуугүй гунигт автан
суумаар ч юм шиг

Дэлгэх номны утга алдагдан
нүдэнд эрээлжилж
Жирийх мөрний эгнээн дундаас
чи минь ширтэнэ
Дэвтрийн цаас хуудсанд дунд
үзэг минь төөрч
Сарайх бичгийн зайн дундаас
чамайгаа тольдоно

Цэнгэг агаар цээж дүүргэхгүй
давчдаад ч байх шиг
Цэнгэг агаар цээжинд уусахгүй
бөглөрөөд ч байх шиг
Хэцүү хүндээр санаа алдан
гаргамаар ч юм шиг
Хахир чангаар, хоолой мэдэн
хашгирмаар ч юм шиг


1988-3-11


* * *
Ам эвлэж дуугарвал
Чамтай нэг ярилцахсан
Айж, ичэхийг умартан
Түвшин дүр гаргаж
Арга ухаантай хүн шиг
Арван шг хэлчихмээр
Ам эвлэж дуугарвал
Чамтай нэг ярилцахсан

Зүрх чангахан цохилбол
Чамд гэж сонсгохсон
Зүүд, хоосон зэрэглээт
Нойрон дундаа учралгүй
Зөн совин тэтгэж
Жаргал таллан дурлахаар
Зүрх чангахан цохилбол
Чамд гэж сонсгохсон

Гар чичрэхгүй байвал
Чиний гарыг атгахсан
Газар дэлхийд заяатай
Амьтан хүний эрдэнэ
Ганцхан олдох насаа
Чамтайгаа хуваалцахаар
Гар чичрэхгүй байвал
Чиний гарыг атгахсан


1989-2-20


* * *
Хүйтэн жавар
гунын эвэр хугалам чангарсан
өвлийн тэр орой
Хөр цас
хажуугаар нь хунгарласан
мөсөн зам дээр
Цагаан цасны
зөөлөн ширхэгээс
чамайгаа хармалж
Цээжиндээ наан
гарыг чинь атган
зогсож байсан
Цасанд өлгийтэй
бүдүүн модод
чирэн байсан ч
Цаанаа л нэг
сэтгэлд тогтуун
дулаахан байсан


1988-6


* * *
Нуурын тайван мандал шиг
Зүүрмэглэх цагаан зам дээр
Наашлах цагийг зурж
Хаврын бороо орлоо

Найртай үгээ хэлэлцэх
Амрагаа эрсэн сэтгэлд
Нэгэн нууцыг шивнэж
Хаврын бороо орлоо

1989-4


* * *
Дурлал гэгч надаас
Дэлбээлж ургасан гэлтэй
Дуу чимээ, аниргүй
Хийсч одсон янзтай

1988-10

УТАСНЫ ДУУДЛАГА

Утас дуугарав. Хөгжим чихний хэнгэрэг балбаж, ясыг нь үйчихмээр газар, хөөстэй, хүйтэн пиво уусаар ихэд халсан залуу нэгэн хүүхэнтэй толгой нийлүүлэн дотно сууна. Ярьсан, уусандаа халсан залуу мөд харих шинжгүй.

Дахиад л . Утас уйтгартайгаар үргэлжлүүлэн дуудлаа. Халамцуу залуу хүүхнийг дагуулан гарч гудамжаар алхлаа. Гудамжны ёлтойх гэрэлд сүүдрүүд орооцолдон явган хүний зам дээр сунахад янаг үгсийг харамгүй хэлхэх уруул уруулыг хайн тэмтэчсээр. . .

Хэд хоногоор гэрээсээ хол яваа бүсгүйд хар төрж, ийм бодол толгойд нь эргэлдэн дахин залгалаа.

Залуу цочин ухасхийв. Бүсгүй ч даган давхийснээ, түгшингүй байдалтай асуусан харцаар залуу руу харна. Халууцан царай нь улайсан залуу харилцуураа авахын тулд амьсгаагаа уртаар авч гарган бодолхийн зогсов. Мэдээж, авгай нь утасдаж байгаа, түүнээс өөр хэн байхав. Түүнд амьсгаадаж байгаагаа сонсгож болохгүй, асуудал хүндрэнэ. Хүүхэн утсаа авахгүй бол бүр болохгүй юм биш үү гэв. Харин залуу юу гэж аргалахаа бодон харилцуураа гараараа даран суусаар. . .

Хүүхдүүд эзгүй байгаа дээр нь өөрөө хол яваа. Хаачдаг байна аа. Хэдийгээр түрүүхэн ярьсан ч гэсэн хүүхний толгойд элдвийн бодол хөврөнө. Харин өрөөнд утас эхээ хүлээн буйлах ботго мэт хариу нэхэн уйлсаар. . .

Харин залуу нөгөө өрөөнд залхуутай ч юм шиг, эсвэл яршигтай ч юм шиг үргэлжлэх утсанд хариу өгөхөөр боссонгүй. Хэрэв босох л юм бол толгойд нь байгаа бодлууд үргэсэн адуу шиг салхи татуулан өөрөөс нь холдон одох гэж байгаа мэт компьютерийнхаа дэлгэцэнд нүүрээ наан улам шигдлээ. Гэхдээ удаан тэссэнгүй. Үргэлжлэн дуудах дуудлага бага багаар довтолсоор толгойд нь дуудлагаас өөр зүйл бодогдохооргүй болгов. Залуу бухимдлаа. Хайран санаа. Нэгэнт таслагдсан санаа нь утаснаас олдох юм шиг яаран алхсаар утсан дээр очив. Утас дуугарсангүй.

Эргэн ирж суулаа. Хэн хаанаас утасдаж байгааг сайн мэдэж байв. Тэр байтугай дотроо юу төсөөлж, яаж бухимдаж байгааг ч төсөөлж байлаа. Тийм ч учраас утсандаа хариулахыг хүсэхгүй байгаа нь тэр зөвхөн өөрийгөө ойлгуулах, хэзээ ч засрахгүй харыг нь өөрт нь ойлгуулахыг хүссэн ганцхан арга шиг санагдсан. Одоо утсаа аваад ч нэмэргүй. Хэрвээ зүгээр ярих байсан бол гар утас руу нь залгах байсан. Гэрийн утсаараа залгаад байгаа нь түүнийг гэртээ байна уу, үгүй юү гэдгийг л шалгаж байгаа хэрэг.

Эцсийн эцэст гар утас нь дуугарлаа. - Миний хань юу хийгээд утсаа авахгүй байгаа юм бэ гэсэн авгайнх нь сонсогдов. Дууных нь өнгөний хувиралаас их биеэ барьж байгааг нь мэдрэв, өдий олон жил ханилсных мэдэлгүй ч яахав. – Нэг хүүхэн урьчихаад . . . аймаар завгүй байна гэж хэлэв. Хэдийгээр хүйтэндүү хэлж байгаа ч нөхөр нь худлаа хэлж байгааг хүүхэн мэдэж байлаа. Тэр байтугай нөхөр нь түүний танадаж байгааг ч ойлгочихож. - Чи хэлэх юм байвал, шууд гар руу залгана биз. Юунд гэр рүү залгаад байгаа юм бэ? Шалгаад байгаа юм уу гэж тэсэрлээ. Ингээд хариу хэлэхийн завдал өгөлгүй утсаа таслав.

Дараа нь бодлоо. Уурлах шаардлагагүй байж. Ер нь : Чиний итгэл чинь энэ үү гэж асуусан бол сайхан байж. Арай тайвширсан боловч гомдол тасарсангүй. Эргээд гэрийнхээ утсаар залгав. Авгай нь авч байна. – Би орой болгон цагаа бүртгүүлэх шаардлагатай юу гэж асуулаа. – Үгүй, чамд итгэхгүй дээ биш шүү. Маш их хайртай болохоор хайрлаад, харамлаад . . .

Компьютерийн дэлгэц амарч дэлгэцээр дүрс гүйнэ. Залуугийн толгойд дүрстэй адил эргэлдэн байсан бодлууд замхарч нэгэн санаа гялсхийн орж ирэв. Энэ бол хүүхний тухай.

Их хайрханы өргөл

Их хайрханы ноён оргилын баруун талын оргилын зэрэгцээ тэгш хавтгайд хүн амьтан багшралдан малгай ч газар унах зайгүй сүлбэлдэн байна. Хэдийнээс нааш Их хайрханаа аргадан тахиж ирсэн хүмүүсийн хөлд уулын чулуу бутарч тоос болон салхинд хийсч, олон жилийн салхинд элэгдээгүйгээрээ элэгдэн намхан ч болсон юм шиг. Харин энэ бүхэнтэй огт хамаагүй юм шиг зүүн талын оргилыг чиглэн нэгэн жийп чангаар уухилан, хамаг тамираа баран зүтгэнэ. Нилээд хугацааны дараа чулуу, мод нь тарсан жижигхэн овооны хажууд нөгөө машин ирж зогслоо. Машинаас тарган шар нөхөр урт торгон дээлэндээ түүртэн байж гарч ирээд далбагар кобвой малгайгаа суудал руугаа чулуудав. Зуны сайхан улиралд газар дэлхий дэлхий өнгө чимэн нүд чимэж, өглөөний нар дулаахан ээж, үйлгүй хөх тэнгэр цэлийж нилээд халахыг илтгэх боловч, овооны дэргэд өндөр газар тул сэрүүн салхитай, нэн таатай.

Хэдийгээр аргагүй их өөрчлөгдсөн ч гэсэн Их хайрхан түүнийг харангуутаа танив. Олон жилийн өмнө, урагдсан хэсгийг нь нямбайлан оёсон хуучин өмд, цамцтай салхинд харласан туранхай залуу авирахад хэцүүгийн улмаас тэр болгон хүн олон гараад байдаггүй зүүн гарын овоон дээр ирж байсан сан. Наран, саран эргэх нэгэн өдөр Их хайрханд нэгэн мөч мэт боловч түүний анх овоон дээр ирсэн үеийг маш сайн санаж байлаа. Хэр баргийн хар, бор ажилд түүртэхгүй гавшгай байрын залуу овоонд бага чулуу их сэтгэлээр өргөж, мод, чулууг эмхэлэн сэргээж, хог новшийг нь цэвэрлэж билээ. Их хайрхан түүнд баярлаж, эд хөрөнгөтэй, элбэг хангалуун явахыг заяасан юм.

Өнөөдөр, үзтэл, их өөрчлөгджээ. Хөдөлгөөндөө түүртэн аахилж, бүдүүн дуу гарган жолоочоо шаардана. Удалгүй, жижиг ч гэсэн хээрийн гэхэд тансаг ширээ бий болов. Гадаадын үнэтэй виски архи онгойлгож өгснийг жолоочоосоо аваад , их л сүртэйеэ өргөлөө. Ингэхдээ хайрханы өглөгчийг, өөрийн завгүйг гайхаж, удаан хугацаанд ирж мөргөөгүйнхээ төлөө уучлал гуйж наминчлана. Ширээн дээрх унд, хүнсээ дундруулж аваад, олбог хивс бэлдүүлэн овооноос холгүйхэн суув. Нутаг усаа харан өнгөрснөө эргэн дурслаа. Тун ч ядуу явж дээ. Арга ядаад, ээжийнхээ захиасаар, энэ овоон дээр ирсэн санагдана. Харин түүнээс хойш бүх юм өөрчлөгдсөн шүү. Угийн ажилч, сэргэлэн, дээр нь түүнд дандаа аз тохиож, төдий удалгүй, нутаг нугандаа нэртэй баян болов. Харин тэр түүгээр зогсохыг хүссэнгүй. Тийм ч учраас өнөөдөр хаан шиг тухалж явна. Энэ хооронд жолооч нь овоог дахин сэргээн засаж, хадаг яндраар баглав.

Харин Их хайрхан ууртай байлаа. Өөрийнх нь буян ивээсэн хүү нь өдгөө өөрөө энд үлдэхгүй гэсэн шиг унд усыг ширгээж, нутаг газраа онгичиж, хордуулжээ. Энэ тухай сүйтгэгдсэн даваа толгод, булаг, шанд шаналан хашгиран Их хайрханд түүний талаар гомдол мэдүүлж, аврахыг өдөр болгон гуйдаг. Хүнд хэрэгтэй юу л байна, ухах төнхөх мөртлөө, нэг удаа ч мал сүрэг, ан амьтны нутаг гэж санан ухсан нүхээ булсангүй. Хэзээнээс шаасан гадсаа сугалахдаа хүртэл “хангай дэлхий шархадлаа” хэмээн сүү дусаадаг байсан ардын хүү би л түрүүлбэл яасан ч яахав гэсэн шиг хөрс шороогоо эрэмдэглэв. Овооны хог түүгээд, гэртээ аваачиж асааж байсан залуу хаачив даа. “Үрийн санаа хаданд” гэгчээр нутгаа тонож олсон мөнгөөрөө харьд жаргахыг илүүд үзэж, төрсөн нутаг нь уйтай, гутамшигтай санагдана.

Энэ бүхнийг харж, сонсдог, Их хайрханы нүд, чих болсон овоог хадаг самбайгаар халхлан таглаж, хогын сав мэт бодон хоосон лонх өргөж, өөрийн нүглийг цайруулчих мэт аашлахад нь Их хайрхан туйлын гомдов. Хүн өөр хоорондоо л итгэл, сэтгэлээ мөнгөөр хэмжиж, аргацааж, нүгэл, буянаа наймаалцаж, худалдаж болохоос уулын чинээ алт мөнгө, талыг бүрхэм хадаг, торго, мөрөн мэт урсах архи дарс өргөөд ч Их хайрханыг аргалж болно гэж үү.

Машин өгссөн шигээ алгуурхан уруудан буух эхлэв. Энэ үед гэнэт Их хайрхан шилгээж, машин нурангийн хамт гулгалаа. Барьц алдсан жолооч айсандаа чанга хашгиран, жолоогоо тас зуурав. Бүдүүн эрийн улаа бутарсан царай гэнэт цонхийн цайж, юугий нь мэдэхийн аргагүй юм бувтнан, бариулаасаа хэдэн ч хүн хүчээр салгаж дийлэмгүйгээр чанга зуурчээ. Энэ үед хад чулуутай хамт халтиран гулгасан дугуйн дээр аяны дөрөөг мялааж өргөсөн сүүнд шингэсэн эхийн сэтгэл Их хайрхантай тэрсэлдэв. Хэдийгээр буруутай ч “эхийн сэтгэл үрд” юм хойно, Их хайрханаас гуйж нэг үзэж, аргадаж, аашилж нэг үзэж, зандаран, хэрэлдэн байж машиныг зогсоолоо.

Нэг хэсэг хөдлөх битгий хэл, амьсгалах ч сөгөөгүй байсан хоёр ухаан орж, чанга зууран хөшсөн гар, хөлөө аажимхан хөдөлгөж, хаалганыхаа бариулыг тэмтэрч эхлэв. Балмагдан сандарснаас, хаалганыхаа бариулыг олдоггүй, олсон ч салганаж, чичирсэн гараараа буруу зөв татан байж, арайхийж онгойлголоо. Нөгөө эр айсандаа дуслыг ч уугаагүй юм шиг эрүүлжиж, чихэлдэн хөдөлж ядаж байсан нь ч үгүй болж, хэдэн жилийн өмнөх шигээ гавшгай гэгч нь машины хаалгаар үсрэн буув. Саяхан л тоос шорооноос цэрвэн, хямсаганан байснаа мартан, газарт суун тусаж, Их хайрханд залбирлаа. Хүний бодол гүйцэшгүй хурдан юм хойно тэрхэн богинохон мөчид өнгөрсөн амьдралаа гүйлгэн харж, шүүн тунгаасан биз ээ.

ЭРСЛЭН

Огт хөдөлгөөнгүй түүнийг өндөр ургасан өвснөөс ямар ч амьтан ялгаж харахад хэцүү. Ажиг сэжиггүй ойртон ирж яваа алаг тахийн сүрэг салхин доор отож, өөрсдийг нь тас ширтэж байгаа хурц нүднүүдийг анзаарсангүй. Гэтэл сүргийн захад явж байсан нэг гүү сэжиг аван чихээ сойтоолгож, эрслэнгүүдээс нэгний нь харсан бололтой, хамраа тачигнуулан цааш ухасхийв. Одоо үсрэхгүй бол болохгүй нь гэж мэдэрсэн эрслэн дохио аван цааш эргэсэн сүргийн хойноос хэд харайлаа. Угийн идэр, чийрэг, сүргийнхээ хамгийн сайн анчин тул сүүлийн хэдэн тахинд нилээд ойртсон ч ганц ч тахь таслан хөөж чадсангүй. Бөөнөөр давхилдах тахийн эрээн өнгөнд нүд нь эрээлжлэн, толгой нь эргэж, зогссоноо эргээд урамгүйхэн алхсанаа, хэвтээд өгөв. Уг нь арслангийн сүрэг алаг тахь үргэн зугтаагүй байсан бол сайн бүсэлж байж довтлох байлаа. Өнөөдөр ямар ч байсан амьтан барих хөг нь өнгөрөв бололтой. Уг нь үргэн давхисан тахийн цаанахан үхэр сүрэг бэлчиж байдаг. Гэхдээ тийм том хүчирхэг амьтанд эрслэнгүүдийн хүч хүрэхгүй тул, тэднээс унагаж хэдэн өдрийн хоол залгах нь хүч ихтэй арслангуудийн ажил юм. Ядахдаа зогдор үсэндээ түүртэн нозоорох сүргийн ахлагч арслан халуунд залхууран хэвтэхээс өөрийг мэдэхгүй. Тэгсэн мөртлөө, эрслэнгүүдийн барьсан жижиг, сажиг олзыг ичих ч үгүй булаана. Өлссөн эрслэн ингэж бодон, арсланд дургүй нь хүрч, халуун нарнаас халхлах модны дор сүүдэр бараадан аахилан хэвтэв. Хоосон ходоод нь удаан хэвтүүлсэнгүй, зэрлэг гахайнаас эхлээд гол зогоох жижиг амьтан олдох нь юу магад хэмээн ойр тойрноо шиншлэн явлаа.

Нөгөө л нүдэнд дассан мод, бут хөлөөр бужигнах элс, тоосыг үл тоон алхсаар явтал нэгэн бутнаас ихэд танил бөгөөд содон үнэр үнэртлээ. Энэ бол харийн арслангийн үнэр. Урьд түүний үнэрийг үнэртэхэд эрслэн ихэд цочирдон айж билээ. Яагаад гэвэл, эрслэн гурван хөөрхөн гүег гаргаад, тэднээсээ өөр танил амьтангүй аглаг хээр ганцаар байсан болохоор хэрэв тааралдсан бол тэр арслан түүнийг барьж хаях байсан биз. Харин одоо тэр ганцаар биш сүрэг дундаа байгаа тул айх зүйлгүй, харин ч ихэд шохоорхон үнэрлэв. Тэр түүний үлдээсэн үнэрээр тэр удахгүй их том тулалдаанд бэлтгэж байгааг мэдэрлээ.

Сүргийн ахлагч арслан бас нэгийг мэдэрсэн бололтлой. Сүүлийн хэдэн өдөр залхууран хэвтэхээ болиод сүргийн эзэмшилээ хааяа нэг тойрох болов. Мэдээж, энэ үедээ харийн арслангийн модонд савардан гаргасан тэмдгийг хараа биз. Гэхдээ, эсрэг талаа сайн мэдэхгүй болохоор юуны тухгүй тулалдахгүй нь лав. Биеэ сойн, харцаа хурцалж, юм л бол уурлан, тас савардахыг завдана. Харин энэ байдал эрслэнгийн дургүйг бүр их хүргэж байв. Хэрвээ тийм сайн байсан бол залхууран хэвтэж байх хэрэг юусан билээ. Эртнээс л хичээх ёстой байсан шүү дээ. Ер нь арслангийн олхиогүй, арчаагүй, залхуу байдал эрслэнгийн дургүйг туйлийн ихээр хүргээд байсан юм. Гэхдээ л түүнийг даган тоглох жижиг гүег түүний удам. Харин эрслэнгийн толгойд өөр бодол эргэлдэж байлаа. Тэр арслан ямар төрхтэй бол. Модонд тавсан тэмдэгээр бол нилээд өсөж яваа идэр амьтан шиг, ямар ч байсан манай энэ шиг уруудаж, буруудаж яваа биш юм шиг.

Цаг нь болжээ. Харийн арслан маш зоригтойгоор сүргийн эзэмшилд орж иржээ. Мэдээж, сүргийн эзэн угтан явлаа. Эгц толгой дээрээс төөнөх нар элсэнд шингэж, халуун лав шиг газар тавхай хайрам байхад амьдрал, үхэл шийдсэн тэр тулаан болж өнгөрсөн юм. Хэдийгээр эзэн арслан сүүлийн хүчээ шавхан сүргийнхээ төлөө, удмынхаа төлөө тэмцэлдсэн боловч тэр хүчин мөхөсджээ. Зугтаж амжих болов уу? Урьдын цагт, хэзээ ч билээ, тэр иймэрхүү замаар ирж байсан боловч одоо түүний явах цаг нь болсон байж.

Арслан араатны хуулиар амьдардаг. Тэр дийлдсэн арслангийн үр үндсийг тасладаг. Хээлтэй бол хээл хаяуулна. Бие даагаагүй жижиг гүегтэй бол түүнийг нь үгүй хийнэ. Хөөрхий тэд амьтныхаа зөнгөөр байдал биш болсныг мэдэрч нуугдсан ч авралгүй. Харийн арслан тэднийг бутан дундаас олж хүзүүнийх нь ясыг шажигнатал хазан хаях болно. Харин энэ үед тэд байгалийн энэ зэрлэг хуулийг ойлгодог юм шиг ганц ч ганхийдэггүй гэж ярилцдаг.

Харин энэ эрслэнгийн гүег улайрсан үхэр сүрэгт дайруулан нуруугаа хугартал дэвсүүлсэн, бас хорт могойгоор тоглож байгаад хатгуулсан ах дүү нараа бодвол илүү сэргэлэн байсан тул харийн арслангаас зугтаж чаджээ. Харин эрслэн энэ бол амьдралын хууль гэсэн шиг биеээ сайн дааж амжаагүй түүнийг зэрлэг амьдралын дунд ганцаар нь орхихдоо санаа зовоогүй бөгөөд энэ бол түүний сонгосон сайхан амьдралын эхлэл гэж тэр итгэж байлаа.